درس پنجم – هفت خان رستم -صفحه سی و هفت

Back to:

درس پنجم
هفت خان رستم
نوع نثر: ساده و روان
برگرفته از: کتاب شاهنامه ی، فردوسی با تلخیص و بازنویسی
قالب شعر: مثنوی شاعر: فردوسی
معنی واژهها، به ترتیب سطرها و بیتها

هفت خان: نام هفت مرحله از جنگهای رستم	رخش: اسم اسب رستم؛ در لغت به معنی رنگ سرخ و سفید مخلوط شده است.
مرحله: فاصله ی بین دو منزل که مسافر طی می کرده است، قسمت	زابلستان: نام شهری در استان سیستان و بلوچستان
اهریمن: شیطان و ابلیس	قوی پنجه: زورمند، توانا
کیکاووس: پادشاه نادان و بیارادهی ایرانی	سخت: پُر از رنج و زحمت
دیوان: جمع دیو، موجودات خیالی و ترسناک	تیمار کردن: مراقبت کردن، خدمت کردن، رسیدگی به آب و خوراک حیوان.
رهایی: آزادی	نخجیر: شکار، حیوانی را که شکار کنند.
بند: طناب، ریسمان، اسارت	فرجام: پایان، آخرکار، عاقبت کار
اژدها: جانور افسانه ای بزرگ به شکل سوسمار که اغلب دو سر دارد.	دیده: چشم
پیکار: جنگ	پرخاش: جنگ و ستیزه جویی، دُرشتی
نبرد: جنگ	سُم: قسمت انتهایی انگشتان حیوانات که مثل کفش برای آنهاست.

 

چاک چاک: پاره پاره	آذر گُشسب: آتش تند و تیز، در شاهنامه کنایه از هرچیز مورد نیایش آمده و نیز اسم یکی از پهلوانان است.
سهمگین: خوفناک، ترسآور، ترسناک	یال: موهای بلند پشت گردن اسب
بَر: سینه، تن	دلیر: شجاع، در اینجا همان رستم است.
بدین سان: به اینگونه	دیو سپید: در خان هفتم که رستم و اولاد به «هفت کوه» محلّ زندگی دیو رسیدند، رستم دست و پای اولاد دیو را بست و سپس به غار حمله کرد و دیو سپید را از پا درآورد.
قصد: خواست و اراده برای انجام کاری	ز بهر: به خاطر
حیله: مکر و فریب	نیایش: راز و نیاز کردن با خداوند
چیره: غالب: پیروز (چیرگی: پیروزی)	داور: انصاف دهنده، خدای تعالی
خم: در این درس به معنی حلقه ی طناب	دادگر: کسی که با عدالت رفتار می کند.
کمند: طناب، بند، ریسمان	گُردی: پهلوانی، دلیری
بیم: ترس
اُولاد: نام دیوی است که در خان پنجم، رستم با وی و سپاهیانش مواجه میشود و آنها را تا رو مار میکند.	دستگاه: شکوه، قدرت، عظمت
ارژنگ دیو: نام یکی از سرداران دیو سپید است. ششمین خان رستم، جنگ با ارژنگ دیو است.

معنی جمله ها
* می گویند «از هفت خان رستم» گذشته است.
معنی: به کنایه: توانسته است، مراحل دشواری را پشت سر بگذارد و به موفقیّت برسد.
* دیوها را از پای درمی آورد.
معنی: به کنایه: دیوها را نابود می کرد.
* رخش به تنگ می آید.
معنی: به کنایه: رخش، خسته می شود.
معنی بیتها

بیت :1خروشید و جوشید و برکَند خاک	زسُمّش زمین شد همه، چاک چاک
معنی: رخش، شیهه کشید و جَست و خیزکُنان، از شدّت خشم با ضربه های سُمّش، زمین را پاره پاره کرد. نکتهی آرایه ای: در این بیت مبالغه به کار رفته است: در خشم رخش، اغراق شده است.
بیت :2بزد تیغ و بنداخت از بَر، سرش	فرو ریخت چون رود، خون از بَرش

معنی: رستم با شمشیر، سرش را از تن جدا کرد و خونِ فراوانی از تن اژدها جاری شد.
نکته های آرایه ای: تشبیه: خون: مشبّه و رود: مشبّه به / در ریخته شدن خون، مبالغه شده است.

بیت :3بینداخت چون باد، خَمّ کمند	سر جادو آورد ناگه به بند
معنی: رستم با سرعت بسیار، طناب را به طرف جادوگر پرتاب کرد و سرش را با ریسمان بست و او را اسیر کرد. نکته های آرایه ای: چون باد ← تشبیه / کنایه در سرعت بسیار دارد و مبالغه شده است.
بیت :4میانش به خنجر به دو نیم کرد	دل جادوان زو پُر از بیم کرد
معنی: با خنجر، جادوگر را از کمر، نصف کرد و تمام جادوگران از این اتّفاق ترسیدند.
بیت :5چو رستم بدیدش برانگیخت اسب	بدو تاخت مانند آذرگشسب

معنی: وقتی رستم او را دید، اسبش را به حرکت درآورد و مانند آتش تندی، به سرعت روانه شد.
نکته ی دستوری: «چو» در مصراع اوّل به معنی «زمانی که»، «وقتی که»، حرف ربط است؛ بنابراین، نباید با نشانه ی
تشبیه (ادات تشبیه) اشتباه کرد. / مرجع «او»، ارژنگ دیو است.
نکته های آرایهای: مانند آذرگشسب ← تشبیه / تاختن مانند آذر گشسب: کنایه از تند و سریع حرکت کردن

بیت :6سر و گوش بگرفت و یالش دلیر	سر از تن بکندش به کردار شیر
معنی: رستم سر و گردن ارژنگ دیو را گرفت و مانند شیر شجاع و قوی سرش را از تن جدا کرد.
نکته ی آرایه ای: به کردار(₌ مانند) شیر ← تشبیه
بیت :7ز بهرِ نیایش، سر و تن بشُست	یکی پاک جای پرستش بجُست

معنی: رستم برای راز و نیاز با خداوند، خودش را شُست و جای پاکی را برای عبادت کردن پیدا کرد.
نکته ی دستوری: نیایش، متمّم است و سر و تن، مفعول میباشد. / پاک جای، ترکیب وصفی مقلوب است: جای پاک /
یکی پاک جای پرستش، گروه مفعولی است.
بیت :8از آن پس نهاد از برِ خاک، سر چنین گفت: کای داورِ دادگر!
معنی: بعد از این مشغول عبادت و راز و نیاز با خداوند شد و گفت: ای خداوند بزرگ و عادل!
نکته ی دستوری: داور دادگر، ترکیب وصفی است و نقش منادا دارد.
نکته ی آرایه ای: سر بر خاک نهاد: کنایه از فروتنی و فرمانبُرداری کردن. در این درس یعنی راز و نیاز کردن.
نکتهی ادبی: این بیت: موقوف المعانی است و با بیت بعدی کامل می شود.

موقوف المعانی: بیتی که از نظر معنی، کامل نباشد و با بیت یا بیتهای بعدی کامل شود. (بیتهایی که از نظر معنی به هم وابسته هستند).

بیت :9ز هَر بد، تویی بندگان را پناه تو دادی مرا، گُردی و دستگاه
معنی: پروردگارا! در برابر تمام بدی ها، پناهگاه بندگانت هستی و تو به من پهلوانی، قدرت و عظمت دادهای.
نکته ی دستوری: «را» در مصراع اوّل، نشانهی مفعولی نیست و در مصراع دوم، «را» به معنی «به» است و حرف اضافه
می باشد (مرا ₌ به من)

---

پیام درس
این درس دربارهی هفت خان رستم مطالبی گفته است. رستم برای نجات دادن کیکاووس، پادشاه ایران،به مازندران میرود و با دیوها می جنگد. رستم در این سفر، هفت مرحله ی سخت و دشوار را طی می کند که به آن هفت خان می گویند.

توضیح بیشتر

 

هفت خان رستم، عبارتاند از: 1-رخش، شیر را می کُشد. 2-رستم بر تشنگی غلبه می کند. 3-رستم، اژدها را می کُشد. 4-رستم جادوگر را از بین می برد. 5-اولاد دیو به دست رستم، اسیر می شود. 6-رستم، ارژنگ دیو را شکست می دهد. 7-رستم، دیو سپید را می کُشد.

تاریخ ادبیّات
شاهنامه ی فردوسی
شاهنامه اثر حکیم ابوالقاسم فردوسی یکی از بزرگترین حماسه های جهان و شاهکار حماسه ی ملّی ایرانیان است.شاهنامه اثری است منظوم که شامل پنجاه هزار بیت است و سرودن آن حدود سی سال طول کشیده است.

فردوسی خود دربارهی شاهنامه می گوید:
من این نامه فرخ (₌ شاهنامه) گرفتم به فال همه رنج بُردم به بسیار سال. در سال 2012میلادی، هزارمین سالگرد نوشته شدن شاهنامه، از سوی یونسکو، جشن گرفته شد.